Esperanto na Śląsku
Esperanto en Silezio

 
Esperamto na Śląsku (strona główna) • Esperanto en Silezio (ĉefpaĝo)
Historia śląskiego ruchu esperanckiego • Historio de la silezia Esperanto-movado
Katolicki ruch esperancki na Śląsku • Katolika Esperanto-movado en Silezio
Kronika ruchu esperanckiego na Śląsku • Kroniko de la Esperanto-movado en Silezio
Nasze gry językowe • Niaj lingvaj ludoj
Nasze pliki karaoke 1 • Niaj karaokeoj 1 ••••• Nasze pliki karaoke 2 • Niaj karaokeoj 2
Rola esperanta w kształtowaniu tożsamości europejskiej • Rolo de Esperanto en formado de la eŭropa identeco
Spacery wrocławskich esperantystów i ich sympatyków • Promenadoj de vroclavaj esperantistoj kaj iliaj simpatiantoj
Miasta śląskie i ich miasta partnerskie • Sileziaj urboj kaj iliaj partnerurboj
Zapraszamy na fejsbukowe strony i grupy Klubu Esperanto Wrocław • Ni invitas al fejsbukaj paĝoj kaj grupoj de la Vroclava Esperanto-Klubo
 
Klub Esperanto-Wrocław (Fejsbuk) Klub Poligloty Genealogia piosenki Siedziba ŚZE Statut ŚZE
 
Edward T. Wojtakowski

Historia śląskiego ruchu esperanckiego

Wstęp

Śląsk usytuowany na styku pięciu kultur: czeskiej, łużyckiej, niemieckiej, polskiej i słowackiej, był zawsze żywym centrum ruchu esperanckiego. Zanim Ludwik Zamenhof opublikował swój pierwszy podręcznik, na Uniwersytecie Wrocławskim studiowało dwóch wielkich Polaków Benedykt Dybowski (1857-1858) i Antoni Grabowski (1880-1884). Obaj nauczyli się esperanta już poza Śląskiem, lecz prawdopodobnie etos Uniwersytetu Wrocławskiego (Uniwersytet „Viadrina“ przeniesiony w 1811 z Frankfurtu nad Odrą do naszego miasta), na którym studiowali studenci z różnych krajów, sprawił, że w przyszłości zainteresowali się oni językiem międzynarodowym. Z okresu pierwszego dziesięciolecia esperanta brak nam informacji z terenu Śląska. Prawdopodobnie L. Zamenhof skoncentrował w tym czasie swą kampanię informacyjną na innych regionach, a poza tym pierwsze 15 lat to historia odizolowanych esperantystów i prowadzonych przez nich nieustannych dysput językowych. Ludwik Zamenhof i członkowie jego rodziny wielokrotnie przejeżdżali przez Śląsk w drodze na kongresy esperanckie lub powracając z nich. Kilkakrotnie Zamenhof zatrzymywał się w śląskich kurortach dla podratowania zdrowia: w Dusznikach-Zdroju (1906 i 1909) oraz w Szczawnie-Zdroju (1912). Cezurę w historii śląskiego ruchu esperanckiego stanowiły obie wojny światowe, upadek stalinizmu (1956) i upadek systemu totalitarnego (1989). Dlatego należy podzielić ją na pięć części.

 

        Edward T. Wojtakowski

Historio de la silezia Esperanto-movado

Enkonduko

Silezio situanta tanĝe al kvin kulturoj: ĉeĥa, germana, luzaca, pola kaj slovaka estis kaj estas vigla centro de Esperanto-movado. Antaŭ ol Zamenhof publikigis sian unuan lernolibron, en la Vroclava Universitato (iama „Viadrina“ tranlokigita 1811 de Frankfurto a.O.) studis du grandaj poloj Benedykt Dybowski (1857-1858) kaj Antoni Grabowski (1880-1884). Ili kompreneble esperantiĝis jam ekster Silezio, sed eble etoso de la vroclava universitato, kie studis diversnaciaj studentoj, kaŭzis ilian interesiĝon pri la problemo de internacia lingvo? El unuaj dek jaroj de Esperanto mankas informoj el Silezio. Verŝajne Zamenhof koncentrigis sian varbkampanjon en aliaj regionoj, krome unuaj 15 jaroj estis periodo de izoluloj kaj senĉesaj lingvaj disputoj. Ludoviko Zamenhof kaj liaj familianoj multfoje vojaĝis trajne trans Silezion veturante al kaj de kongresoj. Kelkfoje Zamenhof haltis en sileziaj kuraclokoj por plifortigi sian sanon, en Bad Rainerz (Duszniki-Zdrój) [1906 kaj 1909] kaj en Bad Salzbrunn (Szczawno-Zdrój) [1912]. Cezuraj datoj por silezia Esperanto-movado estis ambaŭ mondmilitoj, fino de stalinismo (1956) kaj fino de komunismo (1989), tial oni devas dividi ĝin je kvin partoj.

     

Pierwszy okres 1897-1918

Do końca pierwszej wojny światowej 88.7% Śląska należało do Niemiec (Śląsk pruski), a 11.3% do Austrii (Śląsk austriacki). Zgodnie ze spisami ludności z roku 1900 (Śląsk austriacki) i 1905 (Śląsk pruski) ojczystymi językami Ślązaków były: niemiecki (3.912.299 osób), polski (1.441.863 osób), czeski (222.098 osób), łużycki (24.566 osób), inne języki (5.569 osób).

Śląsk pruski

Pierwszym śląskim esperantystą był Curt Walther, urzędnik pocztowy z Jeleniej Góry, który nauczył się esperanta w 1897 r. w wieku 29 lat. Prawdopodobnie wkrótce opuścił Śląsk, bo brak informacji o jego dalszej działalności na Śląsku. Być może jest on identyczny z wymienionym w Encyklopedii Esperanckiej Carlem Walterem, wydawcą książek esperanckich, który urodził się 26 października 1868 r. w Stuttgarcie.

W 1904 roku powstało Koło Esperantystów w Kłodzku, które jednak po kilku miesiącach zaprzestało działalności. W 1905 r. pojawił się we Wrocławiu Rudolf Janas, który zainteresował esperantem 9 innych osób. W dniu 12-tego kwietnia 1905 r. założyli oni Koło Esperanckie. Jego prezesem został Rudolf Janas. Nie wszyscy kontynuowali naukę, lecz w następnym roku przybył do Wrocławia handlowiec Karol Wallon, urodzony w Pszczynie na Górnym Śląsku. Z jego inicjatywy ponownie grupa się uaktywniła. Prezesem został doktor Geldner, wiceprezesem Karol Wallon, a Rudolf Janas sekretarzem i skarbnikiem. Dalszy rozwój grupy był już zapewniony, w sytuacji gdy Rudolf Janas przeniósł się do Poznania, gdzie w roku 1908 również założył kolejne Koło Esperantystów.

W latach 1906-1909 powstały dalsze grupy esperanckie w Międzyborzu, Görlitz, Opolu, Świdnicy, Gliwicach, Głuszycy Górnej, Legnicy i Lubaniu. W kilku miastach działało już nawet kilka grup esperanckich. Specjalnie duże zainteresowanie esperantem wykazali handlowcy. Bardzo popierały esperanto Izby Handlowe w Görlitz, Legnicy i Świdnicy. Na podkreślenie zasługuje aktywna działalność Arnolada Berhrenda z Wrocławia, doktora Huebnera ze Świdnicy i Ferdynanda Mally'ego z Görlitz. Ten ostatni założył aż 11 grup esperanckich w zachodniej części Śląska.

W niedzielę dnia 22 sierpnia 1909 r. - a więc niemal przed stuleciem - esperantyści z Wrocławia, Gliwic i Świdnicy zorganizowali wycieczkę do Dusznik-Zdroju, aby się spotkać z Ludwikiem Zamenhofem i jego rodziną, którzy wypoczywali tu przed podróżą na 5-ty Światowy Kongres Esperantystów w Barcelonie.

 

 

Unua periodo 1897-1918

Ĝis fino de unua mondmilito 88.7% de Silezio apartenis al Germanio (Prusa Silezio) kaj 11.3% al Aŭstrio (Aŭstra Silezio). Laŭ popolkalulo de 1900 (Aŭstra Silezio) kaj 1905 (Prusa Silezio) gepatraj lingvoj de silezianoj estis: germana (3.912.299 personoj), pola (1.441.863 personoj), ĉeĥa (222.098 personoj), luzaca (24.566 personoj), aliaj lingvoj (5.569 personoj).

Prusa Silezio

La unua silezia esperantisto estis Curt Walther, poŝtoficisto en Hirschberg (Jelenia Góra), kiu esperantiĝis en 1897. Li estis tiam 29-jara. Probable li frue forlasis Silezion, ĉar mankas pliaj informoj pri lia silezia agado. Eble identa kun menciita en Enciklopedio de Esperanto Carl Walter, eldonanto de esperantaj libroj, kiu naskiĝis 26 okt. 1868 en Stuttgart.

Post kelkaj jaroj lernas Esperanton, aŭ venas en Silezion de alia loko, Rudolf Janas, kiu entuziasmigas 9 aliajn personojn kaj la 12-an de aprilo 1905 fondas esperantistan grupeton en Breslau (Wrocław/Vroclavo) kaj fariĝas ĝia unua prezidanto. Ne ĉiuj kontinuis la lernadon, sed jen post jaro venas Vroclavon komercisto Karl Wallon, naskiĝinta en Pless (Pszczyna) en Supra Silezio, kiu revivigas la grupon. Prezidanto fariĝas d-ro Geldner, Karl Wallon estas vicprezidanto kaj Rudolf Janas sekretario kaj kasisto. La vivo de grupo estis jam certigita kiam Rudolf Janas translokiĝis al Poznano, kie en 1908 fondis novan Esperanto-Grupon.

Inter 1906-1909 estis fonditaj grupoj en Neumittelwalde/Międzybórz, Görlitz, Oppeln/Opole, Schweidnitz/Świdnica, Gleiwitz/Gliwice, Oberwüstegiersdorf/Głuszyca Górna, Liegnitz/Legnica kaj Lauban/Lubań. En kelkaj urboj agas jam du aŭ tri grupoj. Speciale granda estas interesiĝo pri Esperanto inter komercistoj. Komercaj ĉambroj en Görlitz, Liegnitz kaj Schweidnitz tre subtenas Esperanton. Oni devas substreki tre energian agadon de Arnold Berhrendt el Vroclavo, d-ro L. Huebner el Schweidnitz kaj Ferdinand Mally el Görlitz, kiu fondis 11 Esperanto-grupojn.

Dimanĉe la 22-an de aŭgusto 1909 esperantistoj el Vroclavo, Gleiwitz kaj Schweidnitz ekskursis al la kuracloko Bad Reinerz por renkontiĝi kun Ludoviko Zamenhof kaj lia familio, kiu ripozis tie antaŭ vojaĝo al la 5-a Universala Kongreso en Barcelono.

 
Ludwik Zamenhof ze śląskimi esperantystami (Duszniki-Zdrój 22.08.1909)
Ludoviko Zamenhof  kun sileziaj esperantistoj (Bad Reinerz 22.08.1909)
Letero de Ludoviko Zamenhof sendita el Bad Reinerz
List Ludwika Zamenhofa wysłany z Dusznik
 
We Wrocławiu powstała także pierwsza na Śląsku Grupa Katolików Esperantystów, w której działali panowie Brucks i Wolf oraz panie Gernoth, Reichel i Wojciechowska. W 1910 r. powstała Grupa Robotników Esperantystów, która propagowała język esperanto w środowiskach robotniczych i organizowała liczne prelekcje i wycieczki. Thielking z Wrocławia uruchamił w 1912 r. „Internacia Laborkonsularo“, czyli instytucję konsulów pracy.

W 1910 r. na Górny Śląsk przybywał na pewien okres znany aktywista esperancki Paul Tarnow, który zebrał odizolowanych esperantystów i przygotował grunt do powołania Górnośląskiej Ligi Esperanckiej, w skład której weszły grupy esperanckie z Bytomia, Chebzia, Gliwic, Głubczyc, Królewskiej Huty, Miechowic, Tarnowskich Gór i Zabrza. Do najaktywniejszych górnośląskich esperantystów z tego okresu należeli: Max Fleischer z Królewskiej Huty, A. Skorupa i Hans Śliwka z Gliwic, doktor Lazarek z Zabrza, doktor Fedor Schmey z Bytomia oraz Bluschke.

W 1911 r. Ferdynand Mally z Görlitz wydał podręcznik do nauki esperanta. W tym samym roku Arnold Behrendt z Wrocławia wydał słownik fachowy dotyczący poczty i telekomunikacji, a w l912 roku także podręcznik. Wrocław był siedzibą Międzynarodowej Ligi Esperantystów Pocztowców i w latach 1911-1914 ukazywało się tu czasopismo „Poŝta Esperantisto“ (Esperantysta Pocztowiec).

W czerwcu 1912 roku przed jubileuszowym Światowym Kongresem w Krakowie Ludwik Zamenhof przebywał w celach leczniczych w uzdrowisku Szczawno-Zdrój. Mieszkał w willi „Waldfrieden“. W 1968 roku w Parku Szwedzkim przed tą willą postawiono kamień pamiątkowy. W 2012 roku podczas naszych Międzynarodowych Wczasów Esperanckich na tej willi uroczycie odsłonięto pamiątkową tablicę. Warto tu wspomnieć, że jednym z uczestników Kongresu w Krakowie był Bolesław Drobner, pierwszy powojenny prezydent Wrocławia.

  En Vroclavo fondiĝis la unua en Silezio katolika Esperanto-grupo, en kiu agis Brucks, Wolf, f-ino Gernoth, f-ino Reichel kaj f-ino Wojciechowska. En 1910 fondiĝis ankaŭ Laborista Grupo, kiu vigle propagandis en laboristaj medioj, organizis prelegojn kaj ekskursojn. W. Thielking el Vroclavo ekfunkciigis en 1912 institucion de „laborkonsuloj“ (Internacia Laborkonsularo).

En Supran Silezion venis en 1910 por kelka tempo konata Esperanto-aktivulo Paul Tarnow, kiu kolektis ĉiujn izolitulojn kaj preparis grundon por starigo de Suprasilezia Esperanto-Ligo, al kiu apartenis grupoj en Beuthen (Bytom), Gleiwitz (Gliwice), Königshütte (Królewska Huta), Leobschütz (Głubczyce), Miechowitz (Miechowice), Morgenroth (Chebzie), Tarnowitz (Tarnowskie Góry) kaj Zabrze. Al la plej aktivaj suprasileziaj esperantistoj en tiu tempo apartenis Max Fleischer el Königshütte, A. Skorupa kaj Hans Sliwka el Gleiwitz, d-ro Lazarek el Zabrze, d-ro Fedor Schmey el Beuthen kaj Bluschke.

En 1911 Ferdinand Mally el Görlitz eldonis lernolibron de Esperanto kaj Arnold Behrendt el Vroclavo eldonis terminaron „Provo de teknika vortaro por poŝto kaj telegrafo“ kaj en 1912 lernolibron. En Vroclavo estis sidejo de Internacia Ligo de Esperantistaj Poŝtoficistoj (Ilepo) kaj en la jaroj 1911-1914 aperadis tie „Poŝta Esperantisto“.


En junio1912 antaŭ jubilea Universala Kongreso en Krakovo Ludoviko Zamenhof restadis kurace en la kurorto Bad Salzbrunn (Szczawno-Zdrój). Li loĝis en la vilao „Waldfrieden“. En 1968 en la Sveda Parko antaŭ tiu vilao oni starigis memorŝtonon. En 2012 dum nia Internacia Esperantista Feriado sur la vilao oni fiksis memortabulon..Ĉie tie valoras mencii, ke unu el partoprenantoj de la Kongreso en Krakovo estis Bolesław Drobner, la unua postmilita prezidento de Vroclavo.

 

Vilao „Waldfrieden“ en Bad Salzbrunn (1935)

Malkovro de memorŝtono en Szczawno-Zdrój  (1968)

 
 
Wrocławscy esperantyści bardzo energicznie włączyli się do popularyzacji odbywających się w 1913 r. wystaw historycznej i ogrodniczej oraz inauguracji Hali Stulecia. Z pomocą Urzędu Miejskiego wydano w języku esperanto prospekty o mieście i wystawie, a także 24-stronicowy przewodnik po Wrocławiu. Magistrat Wrocławia został członkiem Powszechnego Związku Esperantystów (Universala Esperanto-Asocio -UEA), aby ułatwić sobie zebranie materiałów na wystawę i wykorzystać organizacje esperanckie do rozpropagowania wystawy w świecie. W ramach tych wystaw, w dniu 10 sierpnia 1913 r., odbył się Wrocławski Dzień Esperancki z interesującym całodziennym programem.   Esperantistaro de Vroclavo tre energie engaĝiĝis en popularigadon de okazontaj en 1913 kulturhistoria kaj ĝardena ekspozicioj kaj inaŭguro de Jarcenta Halo. Kun subteno de la Vroclava urbkomunumo, oni eldonis esperantlingvajn prospektojn pri la urbo kaj ekspozicio kaj ankaŭ 24 paĝan gvidlibron pri Breslau. La eldonon de la gvidlibro prizorgis Arnold Behrendt. La magistrato de Vroclavo aliĝis al UEA por havigi al si materialon el la eksterlando por la ekspozicio kaj propagandi ĉi tiun per Esperanto en aliaj landoj. La 10-an de aŭgusto 1913 okazis Breslaua Esperanto-Tago kun interesa tuttaga programo.

Pierwszym delegatem Powszechnego Związku Esperantystów (UEA) we Wrocławiu był Arnold Behrendt (1909-1910). W latach 1910-1913 delegatem UEA był Georg Mahn, który około 1913 r. przeniósł się do Berlina. Następnym długoletnim wrocławskim delegatem UEA został Siegmund Freund (1914-1933). Dnia 24-tego czerwca 1916 r. Ludwik Zamenhof przesłał mu telegram z gratulacjami z okazji narodzin jego syna, który otrzymał imiona: Ludwik Łazarz.

W okresie pierwszej wojny światowej aktywne działała we Wrocławiu liga niewidomych esperantystów „Interna lumo“ (Wewnętrzne Światło), której przewodniczącym był Adolf Selten. Jego syn Reinhard urodzony w 1930 roku, który także był esperantystą, w 1994 roku otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych.

Szybki marsz Esperanta na Śląsku przerwał nagły wybuch pierwszej wojny światowej. W połowie 1913 roku wrocławska esperantystka Julia Wolfson pisała o wojnach z okrsu 1813/1815: „ na pamiątkę tamtych sławetnych dni, które obecnie się świętuje w naszych pokojowych i pomyślnych czasach, godnie wobec przyszłości; wdzięczni wobec przyjaciół, sprawiedliwie wobec wrogów z tamtego okresu. ... Najsprawiedliwiej będzie potraktować je jako okres przejściowy do postępu kultury ktok po kroku, jako fakt historyczny, ‒ być może wkrótce jako historyczną osobliwość“, Ta ślaska pacyfistka nie przypuszczała, że po roku wybuchnie okrutna i jeszcze nie ostatnia wojna, podczas której esperantyści znajdą się w okopach po obu stronach frontu,

Wielu esperantystów zostało wcielonych do armii, kilku za zasługi na froncie otrzymało żelazne krzyże, inni zginęłi na wojnie i pozostały im krzyże drewniane. Pomimo tych dramatycznych wydarzeń odbywały się nieregularne spotkania śląskich esperantystów. W maju 1916 roku, na zebraniu w Świdnicy opowiadał o swych wojennych przeżyciach doktor medycyny Stoper przebywający na przepustce z frontu wschodniego i Gerog Krause, ranny pod Verdun. W tym samym roku w spotkaniach esperantystów we Wrocławiu uczestniczył doktor Felix Zamenhof, brat Ludwika, który czasowo przebywał na Śląsku.


W 1916 r. przebywał w Jeleniej Górze osiemnastoletni Austriak Eugen Wüster, który później zajmował się terminologią techniczną. Ten wybitny esperantysta zetknął sie z esperantem właśnie na Śląsku i razem z doktorem Galle 16 października 1916 roku założył w stolicy Karkonoszy Koło Esperantystów.
 

Śląsk austriacki

W 1912 r. na Śląsk Austriacki przybył Rudolf von Lidl, który prowadził liczne kursy w szeregu miejscowościach Śląska Cieszyńskiego. W roku 1913 prowadzili tu kursy dr Bock, dr Laras, Haueisen i C. Raszka, W Cieszynie powstało Koło Esperantystów, któremu przwodniczył Rudolf von Liedl. W 1917 roku Bohumin (Oderberg) odwiedził Hugo Steinhauer, który skutecznie propagował tu espeanto.

  La unua UEA-delegito en Vroclavo estis Arnold Behrendt (1909-1910). En la jaroj 1910-1913 UEA-delegito en Vroclavo estis Georg Mahn, kiu ĉ. 1913 translokiĝis al Berlin. Poste longjara UEA-delegito en Vroclavo estis Siegmund Freund (1914-1933). La 24-an de junio 1916 Ludoviko Zamenhof sendis al li gratulojn okaze de naskiĝo de lia filo, kiu ricevis la nomojn Ludwig Lazarus.

Dum la unua mondmilito aktive agas en Vroclavo la blindula unuiĝo „Interna Lumo“, kies prezidanto estis Adolf Selten. Lia filo Reinhard naskiĝinta en 1930 estas nobelpremiito pri ekonomiaj sciencoj (1994) kaj ankaŭ esperantisto.
 

Rapidan marŝon de Esperanto en Silezio subite malhelpis eksplodo de la unua mondmilito. Meze de 1913 vroclava esperantistino Julie Wolfson skribis pri la militoj 1813/1815: „je la memoro de la tiamaj gloraj tagoj oni festas nun, en nia pacema kaj prospera tempo, inde la estontecon; dankema kontraŭ la amiko, justa kontraŭ la malamiko de tiam....Plej juste oni rigardu ilin kiel transiran vojon al kulturo progresanta paŝon post paŝo., kiel historian fakton, - eble baldaŭ kiel historian kuriozaon.“ Tiu silezia pacamantino ne supozis, ke post unu jaro eksplodos kruela kaj ankoraŭ ne lasta milito, dum kiu esperantistoj sidos en kontraŭaj tranĉeoj.

Multaj esperantistoj estis enarmeigitaj, kelkaj ricevis la ferajn krucojn, kelkaj pereis kaj ricevis lignajn krucojn. Malgraŭ la milito esperantistaj kunvenoj en Silezio pli malpli regule okazadis. En majo 1916, dum la kunveno en Schweidnitz parolis pri siaj militaj travivaĵoj d-ro med. Stolper forpermesita de la orienta fronto kaj Georg Krause, vundita apud Verdun. En la sama jaro Esperanto-kunvenojn en Vroclavo partoprenis d-ro Felix Zamenhof, dum sia kvarsemajna restado en Silezio

En Hirschberg (Jelenia Góra) loĝis dum kelka tempo juna Eugen Wüster (fama vortaristo kaj esperantologo). Mankas informoj ĉu li lernis Esperanton ĝuste en Silezio. Li naskiĝis kaj ĉefe agis en Aŭstrio. La 16-an de oktobro 1916 dekokjara Wüster kune kun d-ro Galle fondis Esperanto-Rondon en Hirschberg.

Aŭstra Silezio

En (ĉ.) 1912 en Aŭstran Silezion venas Rudolf von Lidl, kiu gvidas kursojn en diversaj lokoj. En 1913 kursojn tie gvidas ankaŭ d-ro Bock, d-ro Laras, Haueisen kaj C. Raszka. En Cieszyn fondiĝas grupo, kies prezidanto estas Rudolf von Liedl. En 1917 Bohumín (Oderberg) vizitas Hugo Steinhauer, kiu faras efikan propagandon por Esperanto.

 

     

Drugi okres 1919-1945

Zakończyła się I wojna światowa, powstało lub odrodziło się wiele nowych krajów w Europie. Cześć Pruskiego Śląska weszła w skład odrodzonej Polski. Śląsk Austriacki został podzielony pomiędzy Polskę i nowopowstałe państwo czechosłowackie. We wszystkich częściach Śląska, należących obecnie do trzech krajów, esperantyści ochoczo zabrali się do działalności.

 

Dua periodo 1919-1945

La milito finiĝis kaj fondiĝis aŭ refondiĝis multaj novaj ŝtatoj en Eŭropo. Parto de Prusa Silezio transiris al renaskiĝinta Pollando. Aŭstra Silezio estis dividita inter Pollandon kaj novefonditan ŝtaton Ĉeĥoslovakio. En ĉiuj partoj de Silezio, apartenantaj nun al tri ŝtatoj, esperantistoj entuziasme eklaboris.

     

Śląsk niemiecki

Na Dolnym Śląsku uaktywnili się esperantyści we Wrocławiu, Świdnicy i Strzegomiu. Powstały nowe grupy w Świebodzicach i Wałbrzychu. We Wrocławiu najaktywniej pracuje Maksymilian Mielert, nauczyciel w Gimnazjum Świętego Macieja, które mieściło się w budynku obecnej biblioteki Ossolineum). W gimnazjum tym odbywały się kursy dla dorosłych, powstało także Szkolne Koło esperantystów „Amikaro“. W szkole tej uczyło się esperanta 90 uczniów, a w szkole realnej 82 uczniów. M. Mielert pełnił funkcję prezesa Katolickiej Grupy Esperanckiej „Unueco“ i wygłaszał prelekcje w różnych miastach. To właśnie z jego inicjatywy w dnia 4 października 1919 roku powstała we Wrocławiu Liga Katolików Esperantystów w Niemczech. Do Zarządu tego stowarzyszenia zostali wybrani esperantyści z Wrocławia, Świdnicy i Bydgoszczy. Z tej okazji w kościele Świętego Macieja została odprawiona Msza św. ze śpiewami w języku esperanto i kazaniem, które wygłosił po esperancku ksiądz Edward Becker z Bydgoszczy. W maju 1922 roku kapłan ten przeniósł się do Wrocławia i do końca swego życia aktywnie uczestniczył w katolickim ruchu esperanckim na Śląsku (zmarł w 1930 r.).

Podczas I wojny światowej lub zaraz po jej zakończeniu Arnold Behrendt przeprowadził się do Berlina, gdzie został redaktorem „Germana Esperantisto“ i przewodniczącym Niemieckiego Związku Esperantystów (GEA).

Powstała Śląska Liga Esperancka z siedzibą we Wrocławiu i lokalnymi jednostkami na terenie całego niemieckiego Śląska. Uaktywniła się młodzież esperancka, która w 1921 r. założyła we Wrocławiu lokalną grupę Związku Młodych Esperantystów Niemieckich. Najaktywniejszymi działaczami młodzieżowymi byli Georg Habellok i Kurt Bujakowski.

W dniach 3-5 czerwca 1922 roku odbył się we Wrocławiu 11-ty Niemiecki Kongres Esperancki z udziałem ponad 500 uczestników. Dnia 16-tego czerwca 1924 roku, dzięki staraniom ks. Edwarda Beckera, Radiostacja Wrocław zaczęła nadawanie regularnych cotygodniowych audycji w języku esperanto, które zostały przerwane w 1933 r., po dojściu do władzy nazistów. Od 18 listopada 1925 roku audycje te były retransmitowane przez stację przekaźnikową w Gliwicach.

 

Germana Silezio

En Malsupra Silezio aktiviĝas esperantistoj en Breslau (Wrocław/Vroclavo), Schweidnitz (Świdnica) kaj Striegau (Strzegom). Fondiĝas novaj grupoj en Freiburg (Świebodzice) kaj Waldenburg (Wałbrzych). En Vroclavo plej aktive laboras Max Mielert, kiu instruas Esperanton en la katolika Matiogimnazio, estas prezidanto de Katolika Esperanto-Grupo „Unueco“ kaj prelegas en diversaj urboj. En Matiogimnazio lernas Esperanton 90 lernantoj, kiuj fondas Esperanto-Rondon „Amikaro“. Laŭ iniciato de Max Mielert la 4-an de oktobro 1919 oni fondas en Vroclavo Ligon de Katolikaj Esperantistoj en Germanujo. Preskaŭ ĉiuj estraranoj estas silezianoj. En la preĝejo „Sankta Matio“ okazas la unua en Silezio Sankta Meso kun esperantlingva prediko de pastro Becker kaj kantoj en la internacia lingvo. En aprilo 1922 pastro Eduard Becker translokiĝas de Bydgoszcz (Bromberg) al Vroclavo kaj ĝis la morto en 1930 aktive partoprenas katolikan Esperanto-movadon en Silezio.

Dum la unua mondmilito aŭ tuj post ĝia fino Arnold Behrendt translokiĝis al Berlino, kie fariĝis redaktoro de „Germana Esprantisto“ kaj prezidanto de la Germana Esperanto-Asocio (GEA).

Fondiĝas Silezia Esperanto-Ligo kun lokaj grupoj en tuta germana Silezio kaj sidejo en Vroclavo. Aktiviĝis esperantista junuaro, kiu en 1921 fondis en Vroclavo lokan grupon de Asocio de Junaj Germanaj Esperantistoj. La plej aktivaj junularaj agantoj estis Georg Habellok kaj Kurt Bujakowski.

En la tagoj 3-6 de junio 1922 okazas en Vroclavo la 11-a Germana Esperanto-Kongreso kun pli ol 500 partoprenantoj. Dank al klopodoj de pastro Eduard Becker, la 16-an de junio 1924 Radiostacio Breslau komencas regulajn ĉiusemajnajn 10-minutajn disaŭdigojn, kiuj estis ĉesigitaj de nazioj ĉ. 1933. De la 18-a de novembro 1925 tiuj disaŭdigoj estis relajse disaŭdigataj de radiostacio Gleiwitz.

 

Przed 23 Światowym Kongresem Esperantystów w Krakowie. w dniach 30 i 31 lipca 1931 roku we Wrocławiu odbył się Przedkongres, z uczestnkami z 10 krajów, interesującym programem i poparciem władz miejskich.

W Strzegomiu aktywnie działał Karl Kliem. Oddelegowany do pracy w urzędach skarbowych w Bystrzycy Kłodzkiej i Lwówku Śląskim, założył tam grupy esperanckie. Mieszkając w Bystrzycy Kłodzkiej często odwiedzał uzdrowisko Duszniki-Zdrój i czynił starania o upamiętnienie trzykrotnego pobytu Ludwika Zamenhofa w tym mieście. Kamień pamiątkowy został uroczyście odsłonięty dnia 9 sierpnia 1931 r.

  Antaŭ la 23-a UK en Krakovo, la 30 kaj 31-an de julio 1931 en Vroclavo okazis la Antaŭkongreso kun partoprenantoj el 10 landoj, alloga programo kaj subteno de urbaj aŭtoritatoj.

En Striegau (Strzegom) tre aktive laboras Karl Kliem, kiu loĝas poste en Habelschwerdt (Bystrzyca Kłodzka) kaj Löwenberg (Lwówek Śl.), kie fondas grupojn. Loĝante dum kelkaj jaroj en Habelschwerdt li ofte vizitadis Bad Reinerz (Duszniki-Zdrój) kaj klopodis pri starigo de Zamenhof-memorŝtono en tiu kuracloko. La memorŝtono estis solene inaŭgurita dimanĉe la 9-an de aŭĝusto 1931.
 
 
Inauguracja kamienia pamiątkowego ku czci Ludwika Zamenhofa w Dusznikach-Zdroju. Przemawia burmistrz dr Goebel.
 W głębi pensjonat „Metropole“ (obecnie DW „Rondo“), po prawej pensjonazt „Hubertus“.

(foto el kolekto de IEM Wien)

 
Bardzo aktywnie działali w tym okresie esperantyści w Jeleniej Górze i okolicznych miejscowościach; w Cieplicach, Sobieszowie, Kowarach i Kamiennej Górze.

Około 1930 roku Georg Habellok przeprowadził się do Berlina, gdzie został sekretarzem i kierownikiem biura Nimieckiego Związku Esperantystów.

Na Górnym Śląsku rozwijali energiczną działalność esperantyści w Bytomiu, Opolu i Raciborzu. W 1919 roku w Opolu uczyli się esperanta trzej młodzi bracia Fethke: Jan, Edmund i Stefan, którzy po dwóch latach przenieśli się z rodzicami do Bydgoszczy. Jan Fethke (pseudonim Jean Forge) był autorem wielu oryginalnych powieści esperanckich i znanym reżyserem filmowym. Przewodniczący grupy opolskiej dr Langer prowadzi w roku 1922 kurs dla pocztowców. W Opolu powstała Grupa Esperantystów Policjantów i Grupa Esperantystów Robotników, a w Bytomiu Towarzystwo Esperantystów Katolików i Miłośników Pokoju "Frateco" (Braterstwo). Nauczyciel Walter Knopf prowadził kursy w szkole realnej. W Raciborzu zaś nauczał esperanta Klemens Wieczorek.

W latach 1933-1934 we Wrocławiu znajdowała się siedziba Esperanckiej Ligi Niewidomych dla Niemiec (EBLOGO), której przewodniczył Adols Selten.

Przed Olimpiadą odbywającą się w 1936 r. w Berlinie, szef Gestapo wydał dekret na mocy którego do dnia 15-tego lipca tego roku wszystkie organizacje esperanckie musiały zaprzestać swej działalności. Ruch esperancki na niemieckim Śląsku zamarł. Pamiątkowy głaz z Dusznik-Zdroju ukryto w głębokim lesie. Esperantyści mieli nadzieję, że nazizm przeminie i pomnik stanie ponownie w Parku Zdrojowym, co stało się faktem po zakończeniu II wojny światowej i naszym polskim powrocie na Ziemie Piastowskie.

  Tre aktive laboras esperantistoj en Hirschberg (Jelenian Góra) kaj en najbaraj lokoj: Bad Warmbrunn (Cieplice), Landeshut (Kamienna Góra), Schmiedeberg (Kowary) kaj Hermsdorf (Sobieszów).

Ĉirkaŭ 1930 Georg Habellok translokiĝis al Berlino, kie fariĝis sekretario kaj oficejestro de la Germana Esperamto-Asocio.

En Supra Silezio aktivas esperantistoj en Beuthen (Bytom), Oppeln (Opole) kaj Ratibor (Racibórz). En 1919 en Oppeln lernas Esperanton junaj fratoj Fethke (Stefan, Jan kaj Edmund), kiuj post du jaroj translokiĝas kun gepatroj al Bydgoszcz. Jan Fethke (Jean Forge), kiu estis poste filmreĝisoro, verkis kelkaj originalaj romanojn en Esperanto kaj kune kun Edmund verkis lernolibron por poloj. Prezidanto de la grupo d-ro Langer gvidas en 1922 kurson por poŝtoficistoj. Krome en Oppeln fondiĝas Polica Esperanto-Grupo kaj Laborista Esperanto-Grupo. En Beuthen en 1919 fondiĝas Societo de Katolikaj Esperantistoj kaj Pacamikoj „Frateco“. Instruisto Walter Knopf gvidas kursojn en supera reallernejo. En Ratibor gvidas kursojn Klemens Wieczorek.

En la jaroj 1933-1934 en Vroclavo estis sidejo de Esperantista Blindula Ligo por Germanujo (EBLOGO), kies prezidanto estis Adolf Selten.

Antaŭ la Olimpiaj Ludoj okazintaj en 1936 en Berlino estro de la Sekreta Ŝtata Polico ( Gestapo) dekretis, ke ĝis la 15-a de julio 1936 ĉia grupo esperantista devas ĉesi sian agadon. Esperantistaro en la germana parto de Silezio ne plu povis aktivi. La Zamenhofan memorŝtonon el Bad Reinerz oni kaŝis en profundan arbaron, estis do en Silezio homoj, kiuj esperis, ke ĝi estos iam restarigota.

     

Śląsk polski

W polskiej części Śląska aktywnie działały grupy esperanckie w Brzezince, Chorzowie, Dąbrówce Małej, Janowie, Katowicach, Królewskiej Hucie połączonej z Chorzowem w 1934 r., Lipinach, Nowej Wsi, Roździeniu, Szopienicach i Wielkich Hajdukach. Ze szczególną ofiarnością prowadzili działalność na rzecz popularyzacji esperanta: Emil Kołodziej z Królewskiej Huty i Jan Tichawski z Katowic, który w 1929 roku zakłada wydawnictwo „Mondlingvo“. Ukazał się podręcznik Jana Tichawskiego ze słownikiem esperancko-polsko-niemieckim i wyjaśnieniami gramatycznymi w języku polskim i niemieckim, przeznaczony dla mieszanej ludności Śląska. W 1931 r. Wydawnictwo „Mondlingvo“ wydało trzy publikacje Ludwika Krysty: Marionetaj ludoj, ilia prezentado, kaj unu „Terpoma tragedio“; Pri la prononcado de Esperanto i La senvola svatanto. Unuakta teatraĵo kun kanto de „Krystalo“.

Podczas gdy w niemieckiej części Śląska energicznie rozwijał się katolicki ruch esperancki, w polskiej części natrafiał na liczne przeszkody. Aby przełamać tę obojętność bardzo aktywnie pracował ksiądz Paweł Janik, który urodził się w 1895 r. w Haatsch (obecnie Hať na Śląsku Czeskim), studiował teologię we Wrocławiu i został wyświęcony przez kardynała Bertrama. Pracował jako wikary w Nędzy, Łagiewnikach Śląskich, Tarnowskich Górach i Chorzowie. Około 1928 r. ksiądz Janik założył Dział Propagandowy Polskiej Katolickiej Unii Esperanckiej (PKUE), który był filią Międzynarodowej Katolickiej Unii Esperanckiej (IKUE), lecz nie stanowił samodzielnej organizacji polskich esperantystów katolików. Na temat założenia takiej organizacji ksiądz P. Janik dyskutował w 1929 r. z księdzem Georgesem Ramboux z Paryża, redaktorem czasopisma „Espero Katolika“. Jednak w 1930 roku ksiądz P, Janik został niespodziewanie powołany na proboszcza nowoutworzonej parafii w Świerklanach. Z powodu nawału pracy związanej z tworzeniem tej parafii i budową kościoła, dopiero w 1938 r. udało mu się powołać Polską Katolicką Ligę Esperancką z siedzibą w Świerklanach, której działalność po roku przerwała druga wojna światowa. Drugim ośrodkiem katolickiego ruchu esperanckiego na polskim Śląsku była Nowa Wieś, która obecnie stanowi część Rudy Śląskiej. Działało w niej Katolickie Koło Esperantystów. Liczne kursy esperanta prowadziła tutaj Klara Borzykowska.

Wiktor Ptok, urodzony w Chorzowie, uczył się esperanta u księdza Pawła Janika. Później, jako uczeń gimnazjum Ojców Oblatów w Lublińcu, aktywnie propagował esperanto i założył koło ORE (Oblata Rondo Esperantista). Wyszło z niego wielu księży esperantystów, między innymi Henryk Paruzel, który po drugiej wojnie światowej kontynuował ideę księdza P. Janika.

 

Pola Silezio

En la pola parto de Silezio vigle agas Esperanto-grupoj en Brzezinka, Chorzów (Chorzow), Dąbrówka Mała, Janów, Katowice (Kattowitz), Królewska Huta (Königshütte), Lipiny, Nowa Wieś (Neudorf), Roździeń (Rosdzin), Szopienice (Schoppinitz) kaj Wielkie Hajduki (Neu Hajduk). Kun granda oferemo laboras por Esperanto Emil Kołodziej el Królewska Huta kaj Jan Tichawski el Katowice, kiu fondis en 1929 eldonejon „Mondlingvo“. Aperis lernolibro de Tichawski kun Esperanta - pola - germana vortaro kaj pollingvaj kaj germanlingvaj gramatikaj klarigoj, destinita por miksita loĝantaro de Silezio. En 1931 Eldonejo „Mondlingvo“ eldonis tri publikaĵojn de Ludwik Krysta: „Marionetaj ludoj, ilia prezentado, kaj unu Terpoma tragedio“; „Pri la prononcado de Esperanto“ kaj „La senvola svatanto. Unuakta teatraĵo kun kanto de Krystalo“.

Dum en la germana parto de Silezio disvolviĝis vigla katolika Esperanto-movado, en la pola parto ĝi trovadis multajn obstaklojn. Por rompi tiun indiferentecon tre fervore agis pastro Janik, kiu naskiĝis en 1895 en Haatsch (nun Hať en Ĉeĥa Silezio), studis teologion en Breslau kaj estis presbiterigita de kardinalo Bertram. Kiel vikario li deĵoris en Nędza, Łagiewniki Śląskie (Hohenlinde), Tarnowskie Góry (Tarnowitz) kaj Chorzów. Ĉirkaŭ 1928 pastro Janik fondis Propagandan Fakon de Pola Katolika Unuiĝo Esperantista (PKUE), kiu estis filio de Internacia Katolika Unuiĝo Esperantista (IKUE), sed ne estis memstara societo de polaj katolikaj esperantistoj. Pri fondo de tia organizo li diskutis en 1929 kun pastro Georges Ramboux el Parizo, redaktoro de „Espero Katolika“. Tamen en 1930 pastro Janik fariĝis paroĥestro de novestablita paroĥo Świerklany (Schwierklan). Pro multaj okupoj ligitaj kun konstruado de preĝejo, nur en l938 li sukcesis fondi Pollandan Katolikan Ligon Esperantistan kun sidejo en Świerklany, kies agadon post unu jaro rompis la dua mondmilito. Ekde 1930 en Nowa Wieś (nun parto de Ruda Śl.) vigle agis Katolika Esperanto-Rondo, kie gvidis multajn kursojn Klara Borzykowska.

Wiktor Ptok, naskiĝinta en Chorzów, lernis Esperanton ĉe pastro Paweł Janik, poste li fariĝis gimnaziano ĉe Patroj Oblatoj en Lubliniec, kie faris efikan propagandon kaj fondis ORE-rondon. El tiu rondo eliris multaj pastroj-esperantistoj, interaliaj Henryk Paruzel, kiu post la dua mondmilito daŭrigis en Pollando la ideon de pastro Janik.

     

Śląsk czeski

Ludwig Krysta działał w podzielonym Cieszynie propagując esperanto w obu częściach miasta i prowadząc kursy dla ludności polskiej i niemieckiej. Na Śląsku Czeskim ruch esperancki początkowo rozwijał się głównie wśród ludności niemieckiej, ale powstają także czeskie i polskie grupy esperanckie. L. Krysta założył w 1931 roku Regionalną Ligę Esperancką, w której współpracują esperantyści należący do trzech narodowości: Czesi, Niemcy i Polacy. W tym samym roku śląski aktywista Antonin Slanina opuszcza Śląsk, aby aktywnie działać na rzecz esperanta w północnych Czechach i Pradze.

Dnia 8 maja 1927 roku odbyło się pierwsze spotkanie esperantystów na szczycie Czantorii w Beskidzie Śląskim zorganizowane przez czeskich esperantystów. Uczestniczyli w nim Czesi, Niemcy, Polacy, Słowacy i Węgrzy, łącznie 111 osób. Spotkanie prowadził Ludwik Krysta. Spotkania na Czantorii odbywały się odtąd corocznie aż do roku 1938. Po drugiej wojnie światowej odnowiono tę tradycję w 1948, ale w okresie stalinizmu bezpośrednie rozmowy Polaków i Czechów na szczycie Czantorii nie były możliwe.

W 1937 roku małżeństwo Eryka i Henryk Seppikowie z Estonii przez kilka miesięcy propagowali esperanto i prowadzili kursy na Czeskim Śląsku, w miejscowościach: Bohumin, Doubrava, Lazy, Moravská Ostrava, Orlová, Petřvald, Slezká Ostrava, Třinec i Vítkovice. Łącznie uczestniczyło w tych spotkaniach (kursy, prelekcje, lekcje pokazowe, uroczystości zakończenia kursów) ponad 11.000 osób. Ich praca bardzo wzmocniła ruch esperancki w tym regionie, dlatego też po drugiej wojnie światowej znakomicie się tutaj rozwinął, podczas gdy w pozostałej części Śląska odradzał się niestety z wielkim trudem.

 

Ĉeĥa Silezio

Ludwik Krysta agas en duonigita Cieszyn (Tešín Teschen) propagante Esperanton en ambaŭ partoj de la urbo kaj gvidante kursojn por pola kaj germana loĝantaro. En Ĉeĥa Silezio la movado disvolviĝis komence ĉefe inter germana loĝantaro, sed fondiĝis ankaŭ ĉeĥaj kaj polaj Esperanto-grupoj. Ludwik Krtysta fondis en 1931 Regionan Esperanto-Ligon, en kiu amike kunlaboris esperantistoj apartenantaj al tri naciecoj: ĉeĥoj, germanoj kaj poloj. En la sama jaro silezia aktivulo Antonin Slanina forlasas Silezion, por aktive poresperante agi en norda Bohemio kaj Praho,

La 8-an de majo 1927 okazis unua esperantista renkontiĝo sur la montpinto Ĉantorio en Sileziaj Beskidoj aranĝita de ĉeĥaj esperantistoj. Partoprenis ĝin 111 personoj: ĉeĥoj, germanoj, hungaroj, poloj kaj slovakoj. Kunvenon gvidis Ludwik Krysta. Ekde tiam esperantistoj renkontiĝadis ĉiujare ĝis 1938. Post la dua mondmilito oni renovigis la tradicion en 1948, sed dum stalinisma periodo senperaj interparoloj inter poloj kaj ĉeĥoj sur montpintp de Ĉantorio ne estis eblaj.

En 1937 gesinjoroj Henriko kaj Erika Seppik el Estonio dum kelkaj monatoj propanadis Esperanton kaj gvidis kursojn en Ĉeĥa Silezio, nome en Bohumín, Doubrava, Lazy, Moravská Ostrava, Orlová, Petřvald, Slezká Ostrava, Třinec kaj Vítkovice. Entute partoprenis en iliaj aranĝoj (kursoj, paroladoj, provlecionoj kaj kursfinaj festoj) pli ol 11.000 personoj. Ilia laboro tre fortigis movadon en tiu regiono, kiu post la dua mondmilito mirinde ekfloris dum en cetera Silezio renaskiĝadis kun granda peno.

     

Druga wojna światowa i jej konsekwencje

Nadszedł wrzesień 1939 r. W miesięczniku „Esperanto“, organie Światowego Związku Esperantystów, czytamy: „Ponownie szaleje wojna. Zaledwie znikły ślady poprzedniej i wydawało się ostatniej wojny; złośliwe fatum ponownie ciągnie ludzkość ku przepaści. Jak my esperantyści winniśmy się ustosunkować do tych wydarzeń zmieniających świat i społeczeństwo? Pamiętajmy, że nasz ruch kwitnący w Niemczech, Austrii i Czechosłowacji został zdruzgotany przez reżym narodowosocjalistyczny. Za pomocą broszur rozpowszechnianych w milionach egzemplarzy, nasz ruch był oczerniany. Wielu niemieckich esperantystów było prześladowanych, niektórzy do dziś znajdują się pod policyjnym dozorem. Dalsze sukcesy tego reżymu wymazałyby naszą sprawę całkowicie. Nasz stosunek nie może być inny, niż pragnienie, aby zatriumfowało prawo i sprawiedliwość dla wszystkich!

Podczas gdy grzmią działa i wyje propaganda w eterze, my esperantyści pozostajemy w przekonaniu o słuszności naszych usiłowań. Miejmy silną nadzieję, że po obecnych działaniach wojennych zrealizuje się to, co wyraził nasz mistrz
ĝis la bela sonĝo de l'homaro
por eterna ben' efektiviĝos“.
(słowa hymnu esperantystów w tłumaczeniu Leo Belmonta: póki piękne marzenie ludzkości nie zabłyśnie nam wieczystą tęczą)

Józef Raška, niezmordowany aktywista z regionu Ostrawy, aresztowany 16 sierpnia 1941 r. za udział w podziemnym ruchu oporu, był więziony w Nowym Jičinie. Morawskiej Ostrawie, Opawie, Mirovie i Wrocławiu. Po długotrwałych torturach został rozstrzelany we Wrocławiu 16 kwietnia 1943 r.

Mimo prześladowań podczas wojny odbywało się potajemne nauczanie esperanta. W 1983 r. spotkałem człowieka, który chociaż nie był esperantystą, ale znał na pamięć modlitwę „Ojcze nasz“ w tym języku, której się nauczył od współwięźniów podczas pobytu w obozie koncentracyjnym.

Jaki był wojenny i powojenny los esperantystów śląskich? Klemens Wieczorek z Raciborza, który już w 1935 roku mieszkał w Görlitz, w 1946 r. mieszkał w Löbau (Saksonia). Ernest Gaffert, esperantysta z Opola, zmarł 8 maja 1942 r. w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Max Mielert z Wrocławia zmuszony do opuszczenia Śląska, mieszkał w Bambergu i Monachium († 1959). Josef Kunert z Opawy przebywał w 1946 r. w obozie dla uchodźców w Obermedlingen. A inni? Teraz inaczej widzimy problem wysiedlenia Ślązaków pochodzenia niemieckiego, ale w 1945 r., po ponad pięcioletnim okrutnym prześladowaniu narodów słowiańskich, panowały powszechnie niesprawiedliwe postawy odwetu wobec narodu niemieckiego jako całości. Polscy intelektualiści, którzy mogliby apelować o humanizm i szacunek dla wczorajszych wrogów, w większości wyginęli w nazistowskich i sowieckich obozach koncentracyjnych, a prości ludzie czasami naśladowali nazistowskie i sowieckie metody, które obserwowali w ciągu pięciu minionych lat.

 

La dua mondmilito kaj ĝiaj sekvoj

Venas septembro 1939. En „Esperanto“ de UEA ni legas: „Ree furiozas milito. Apenaŭ malaperis la postsignoj de la pasinta kaj esperita lasta milito; malica sorto ree tiris la homaron en abismon. Kiel ni esperantistoj rilatu al ĉi tiuj okazantaĵoj ŝanĝantaj mondon kaj socion? Ni memoru, ke nia movado florinta en Germanlando, Aŭstrio kaj en Ĉeĥoslovakio estis detruita per la reĝimo naci-socialista. Per broŝuroj disvastigitaj en milionoj da ekzempleroj, nia movado estis insultata. Multaj samideanoj germanaj estis persekutitaj, ja iuj ankoraŭ nun troviĝas sub polica observo. Plia sukceso de tiu ĉi reĝimo forviŝus nian aferon entute. Nia sinteno ne povas esti alie ol deziri, ke triumfu la rajto kaj justeco por ĉiuj!

Dum tondras la kanonoj kaj bruas la propagando tra la etero, ni esperantistoj restu konvinkitaj pri la utileco de nia klopodado. Ni firme esperu, ke post la nuna militado realiĝos tio, kion diris nia majstro:
ĝis la bela sonĝo de l'homaro
por eterna ben' efektiviĝos“.
(vortoj de la esperantista himno)

Josef Raška, nelacigebla aktivulo en Ostrava-regiono, arestita la 16-an de aŭgusto 1941 pro sekreta defdenda movado kaj malliberigata en Nový Jičin, Moravská Ostrava, Opava, Mírov, Breslau estis post longa turmentado ekzekutita en Breslau la 16-an de aprilo 1943.

Malgraŭ persekutoj okazis dum milito sekreta instruado de Esperanto. En 1983 mi renkontis homon, kiu ne estis esperantisto, tamen sciis parkere la preĝon "Patro nia", kiun li lernis de kunmalliberuloj, dum restado en koncentrejo.

Kia estis dummilita kaj postmilita sorto de germandevenaj sileziaj esperantistoj? Klemens Wieczorek el Ratibor, kiu jam en 1935 loĝis en Görlitz, en la jaro 1946 loĝis en Löbau (Saksonio). Ernest Gaffert, esperantisto el Oppeln, mortis la 8-an de majo 1942 en la koncentrejo Auschwitz, Max Mielert el Breslau devigita forlasi Silezion loĝis en Bamberg kaj München, Josef Kunert el Opava restadis en 1946 en Flüchtingslager en Obermedlingen. Kaj aliaj? Nun ni alie rigardas la problemon de transloĝigo (elpelo) de la germandevenaj silezianoj, sed en 1945 post pli ol kvin jara krueala persekutado de slavaj nacioj venis tempo de revenĝo. Pola intelektularo, kiu povus voki al humanismo kaj estimo al hieraŭaj malamikoj, grandparte pereis en naziaj kaj sovetiaj koncentrejoj, kaj simplaj homoj foje imitis naziajn kaj sovetiajn metodojn, kiujn ili observis dum pasintaj kvin jaroj.

 
 

     

Orać bruzdę i siać nadzieję

Na Górnym Śląsku, jak tylko skończyła się okrutna wojna, rozpoczęli działalność: Emil Kołodziej, Franciszek Mikunda i Jan Tichawski. Na Czeskim Śląsku uaktywnili się ponownie: Stanisław Chaloupka, Józef Dvořaček, Antonin Glet, Józef Hanzelka. Alfons Kermel, Alojzy Kubala, Jan Taraba, Vladimír Slaný i wielu, wielu innych. Na pozbawiony esperantystów Dolny Śląsk przybyło kilku esperantystów z innych regionów : Janina Ender, Jakub Garbar, Eugeniusz Matkowski, Eugeniusz Misiurewicz, Józef Popiołek, Roman Sakowicz i Marian Tyszkiewicz. Przybyli, aby zgodnie ze wskazaniami wybitnego francuskiego esperantysty Teofila Carta (1855-1931), orać bruzdę i siać nadzieję.

Bardzo silny ruch esperancki na Górnym Śląsku oraz na Śląsku Czeskim wymaga osobnego opracowania. Dlatego tutaj zostanie przedstawiony wyłącznie powojenny ruch esperancki na Dolnym Śląsku.

 

Fosi la sulkon kaj semi esperon

En Supra Silezio, tuj kiam finiĝis la krueala milito, rekomencis agadon Emil Kołodziej, Franciszek Mikunda kaj Jan Tichawski. En Ĉeĥa Silezio ree aktiviĝis: Stanislav Chaloupka, Josef Dvořáček, Antonin Glet, Josef Hanzelka, Alfons Kermel, Alois Kubala, Jan Taraba, Vladimír Slaný kaj multaj, multaj aliaj. En senesperantigitan Malsupran Silezion venis kelkaj esperantistoj el aliaj regionoj (Janina Ender, Jakub Garbar, Eugeniusz Matkowski, Eugeniusz Misiurewicz, Józef Popiołek, Roman Sakowicz kaj Marian Tyszkiewicz), por konforme al vortoj de la elstara franca esperantisto Teofilo Cart (1855-1931), fosi la sulkon kaj semi esperon.

Tre forta Esperanto-movado en Supra Silezio kaj en Ĉeĥa Silezio bezonas apartan prilaboron, tial etos prezentita nur postmilita esperantista movado en Malsupra Silezio.

     

Trzeci okres: 1945-1955

Skończyła się okrutna wojna. Esperantyści powrócili do domu z wojska, obozów koncentracyjnych, prac przymusowych. Nie od razu mieli możliwość rozpoczęcia esperanckiej działalności. Musieli odbudować swoje domy, ukończyć przerwane studia, znaleźć nową pracę. Wielu szukało zaginionych członków rodziny. Niektórym udało się połączyć z rodziną, drudzy boleśnie przeżywali wiadomość o utracie bliskich (np. Jakub Garbar, którego żona i dzieci zostały zamordowane w Treblince). Wielu musiało porzucić swe domy na kresach i zacząć życie od nowa na Dolnym Śląsku.

Jakub Garbar, po powrocie z zesłania na Syberii, osiedlił się w Jeleniej Górze i tu w roku 1947 powstaje pierwszy na Dolnym Śląsku Oddział Związku Esperantystów w Polsce. Prezesem został Stefan Górka, a sekretarzem Jakub Garbar. W tym samym roku w Wałbrzychu kursy esperanta prowadzi Eugeniusz Matwiejczuk (Matkowski). We Wrocławiu nawiązują ze sobą kontakty esperantyści przybyli z różnych stron i zakładają nieformalne koło esperantystów. Na kolejnym zebraniu w dniu 14 lutego 1948 prezesem koła esperantystów został Józef Popiołek, sekretarzem Eugeniusz Misiurewicz, a członkiem Zarządu Jacek Piątkowski, jednocześnie wystąpiono do Zarządu Głównego Związku Esperantystów w Polsce z siedzibą w Warszawie z wnioskiem o powołanie oddziału ZEP we Wrocławiu.

Zebranie założycielskie Oddziału Wrocławskiego Związku Esperantystów w Polsce odbyło się w dniu 18 marca 1948 roku. Członkami założycielami byli: Janina Ender, Stefan Frejtak, Lechosław Gwiazdowski, Stanisław Michalkiewicz, Józef Mielcarek, Eugeniusz Misiurewicz, Ryszard Nowakowski, Bogdan Opolski, Jacek Piątkowski, Urszula Przybyło, Kazimierz Raczko, Zygmunt Sagan i Mieczysław Sambor. Przewodniczącym został inż. Eugeniusz Misiurewicz - nauczyciel w Technikum Budowy Silników, wiceprzewodniczącym Jacek Piątkowski, sekretarzem Kazimierz Raczko, skarbnikiem Stanisław Michalkiewicz, członkiem Zarządu Stefan Frejtak. Siedzibą Oddziału była prywatna Biblioteka „Książka na Śląsk“ Sergiusza Kazanowicza (Rynek 50). W 1948 roku zorganizowano 3 kursy języka esperanto, które prowadzili Eugeniusz Misiurewicz i Tadeusz Jarzębowski, student astronomii, który na drugim Walnym Zebraniu zostaje przewodniczącym Oddziału.



 

 

Tria periodo: 1945-1955

Finiĝis la kruela milito. Sileziaj esperantistoj revenadis hejmen de militservo, koncentrejoj, devigaj laboroj. Ili ne tuj havis eblecon okupiĝi pri poresperanta laboro. Kelkaj devis rekonstrui siajn domojn, kelkaj fini interrompitan lernejon aŭ studojn, kelkaj devis trovi novan laborlokon. ĉar ne eblis reveni al antaŭmilita. Multaj serĉis malaperintajn familianojn, kelkaj sukcesis ilin trovi kaj kuniĝi, kelkaj dolore travivis informon, ke ilia edzpartnero, infanoj kaj aliaj parencoj pereis dum la milito (ekzemple: Jakub Garbar, kies edzino kaj infanoj estis murditaj en Treblinka). Multaj devis forlasi siajn domojn en iama orienta Pollando kaj komenci vivon denove en Malsupra Silezio.

Jakub Garbar, post reveno el ekzilo en Siberio, setliĝis en Jelena Góra kaj tie en 1947 fondiĝis la unua en Malsupra Silezio filio de la Asocio de Esperantistoj en Pollando. Ĝia prezidanto fariĝis Stefan Górka kaj sekretario Jakub Garbar. En la sama jaro kursojn de Esperanto en Wałbrzych gvidis Eugeniusz Matwiejczuk (Matkowski). En Vroclavo esperantistoj alvenintaj el diversaj regionoj ekligas kontaktojn kaj fondas neformalan esperantistan rondon. Dum laŭvica kunveno, la 14-an de februaro 1948, kiel prezidanto de la esperantista rondo estis elektita Józef Popiołek, kiel sekretario Eugeniusz Misiurewcz, kaj estrarano Jacek Piątkowski, samtempe oni elpaŝis al la Ĉefa Estraro de AEP en Varsovio por ricevi permeson fondi filion de AEP en Vroclavo.

Fonda kunveno de Vroclava Filio de la Asocio de Esperantistoj en Pollando okazis la 18-an de marto 1948. Membroj-fondintoj estis: Janina Ender, Stefan Frejtak, Lechosław Gwiazdowski, Stanisław Michalkiewicz, Józef Mielcarek, Eugeniusz Misiurewicz, Ryszard Nowakowski, Bogdan Opolski, Jacek Piątkowski, Urszula Przybyło, Kazimierz Raczko, Zygmunt Sagan kaj Mieczysław Sambor. Prezidanto fariĝis inĝ. Eugeniusz Misiurewicz ‒ instruisto en Teknikumo pri Motorkonstruado, vicprezidanto Jacek Piątkowski, sekretario Kazimierz Raczko, trezoristo Stanisław Michalkiewicz, estrarano Stefan Frejtak. Sidejo de la filo fariĝus privata Biblioteko •Libro por Silezio“ de Sergiusz Kazanowicz (Rynek 50). En 1948 oni organizis 3 kursojn de la lingvo Esperanto, kiujn gvidis Eugeniusz Misiurewicz kaj Tadeusz Jarzębowski ‒ studento pri astronomio, kiu dum la dua Ĝenerala Kunveno fariĝis prezidanto de la Filio.

W dniu 19 czerwca 1948 roku w Dusznikach-Zdroju odbyło się ponowne odsłonięcie kamienia pamiątkowego ku czci Ludwika Zamenhofa, Około 1935 roku ktoś ukrył go w lesie. Aktualne władze Dusznik nie wiedziały, gdzie był postawiony w 1931 roku, dlatego postawiono go w innym miejscu przy ulicy Zdrojowej.   La 19-am de junio 1948 en Duszniki-Zdrój (iama Bad-Reinerz) oni denove malkovris memorŝtonon honore al Ludoviko Zamenhof. Ĉirkaŭ 1935 iu kaŝis ĝin en arbaro. Aktualaj urbaj aŭtoritatoj ne sciis, kie ĝi ests starigita en 1931 kaj oni starigis ĝin en alia loko ĉe la strato Zdrojowa.

W tym samym roku w dniu 3 października podobny kamień odsłonięto w Jeleniej Górze. Na tę okazję przybyło wielu gości z całego kraju, między innymi Ludwik Zaleski-Zamenhof - wnuk twórcy esperanta i adwokat Roman Sakowicz z Nowej Soli - delegat Powszechnego Związku Esperantystów na Polskę. Jedna z ulic Jeleniej Góry została przemianowana wówczas na ulicę Zamenhofa, a druga na ulicę Antoniego Grabowskiego - genialnego tłumacza „Pana Tadeusza“ na język esperanto.   Samjare similan ŝtonon oni malkovris en Jelenia Góra. Ĉiokaze alvnis mulltaj gastoj el tuta lando, interaliaj Ludoviko Zaleski-Zamenhof - nepo de la kreinto de Esperanto kaj advokato Roman Sakowicz el Nowa Sól ‒ delegito de la Universala Esperanto Asocio por Pollando. Unu el stratoj de Jelenia Góra estis alinomigita je Zamenhof-strato, kaj la dua je Antoni Grabwski-strato ‒ genia tradukinto de „Sinjoro Tadeo“ en Esperanton.

 

   

Solena malkovro de memorŝtono en Jelenia Góra,
3.10.1948, kun Ludwik Zaleski-Zamenhof (la nepo)
 Memorŝtono en Jelenia Góra 1950

 

Dnia 19 września 1948 roku odbyło się polsko-czeskie spotkanie esperantystów na szczycie Śnieżki. Polskiej grupie przewodniczył Jakub Garbar, a czeskiej Stanislav Knížek z Liberca.

W 1949 roku Jakub Garbar przeprowadza się do Wrocławia i energicznie włącza się do działalności Wrocławskiego Oddziału ZEP i w dniu 24 czerwca zostaje jego przewodniczącym. Dnia 6 maja 1949 roku Jakub Garbar występuje w Pradze z prelekcją o Polsce na wieczorze organizowanym przez Praski Klub Esperantystów pod patronatem polskiej ambasady.

Siedziba Oddziału Wrocławskie ZEP mieści sie kolejno w Bibliotece „Książka na Śląsk“, w „Klubie Energetyka“ przy ulicy Łowieckiej 12/14, budynku PKP przy ulicy Świerczewskiego 104 (obecnie Piłsudskiego, hotel „Sofia“), a od 1952 do 2012 roku esperantyści wrocławscy byli gospodarzami 3-pokojowego lokalu przy ulicy Dubois 3. W pierwszym pionierskim okresie aktywnie działają Robert Czechowski, Jakub Garbar, Jerzy Jabłonowski, Tadeusz Jarzębowski, Stanisław Michalkiewicz, Eugeniusz Misiurewicz, Jacek Piątkowski, Mieczysław Pisarski.

Ruch esperancki swobodnie rozwijał się tylko do 1950 roku. Po komunistycznym puczu w Czechosłowacji i zmianach we wszystkich krajach tzw. obozu socjalistycznego nastąpiły ponure czasy dla ruchu esperanckiego. Pod naciskiem służby bezpieczeństwa stopniowo likwidują się wszystkie lokalne i krajowe stowarzyszenia esperanckie na obszarze od Łaby do Władywostoku. Pozostaje jedynie Zarząd Główny Związku Esperantystów w Warszawie i jeden oddział terenowy we Wrocławiu. Tylko dzięki wrodzonemu sprytowi Jakuba Garbara udało się przeciągnąć sprawę likwidacji Oddziału aż do roku 1955, kiedy to władze zmieniły nieco swój negatywny stosunek do ruchu esperanckiego.

  La 19-an de septembro 1948 okazis pola ĉeĥa esperantista renkonto sur montpinto de Śneżka. La polan grupon prezidis Jakub Garbar kaj la ĉeĥan Stanislav Knížek el Liberec.

En 1949 Jakub Garbar translokiĝas al Vroclavo kaj energie aliĝas al agado de la Vroclava Filio de AEP kaj la 24-an de junio fariĝas ĝia prezidanto. La 6-an de majo 1949 Jakub Garbar prelegis pri Pollando en Prago dum vespero organizata de Praga Esprantista Klubo sub patroneco de la pola ambasado.

Sidejo de la Vroclava Filio de AEP troviĝas laŭvice en la Biblioteko „Libro por Slezio (Rynek 50), en la „Klubo de Energetikisto“ ĉe la strato Łowiecka 12/14, fervojista domo ĉe la strato Świerczewskiego 104 (nun Piłsudskiego, hotelo „Sofia“) kaj de 1952 ĝis 2012 vroclavaj esperantisoj okupis triĉambran ejon  ĉe la strato Dubois 3. En unua pionira periodo akvive agas Robert Czechowski, Jakub Garbar, Jerzy Jabłonowski, Tadeusz Jarzębowski, Stanisław Michalkiewicz, Eugeniusz Misiurewicz, Jacek Piątkowski, Mieczysław Pisarski.

Esperantista movado libere disvolviĝis nur ĝis 1950. Post komunista puĉo en Čeĥoslovakio kaj politikaj ŝąnĝoj en ĉiuj landoj de tn. socialisma tendaro venis sombra periodo por esperantista movado. Sub premo de sekureca servo unu post la alia likvidiĝas ĉiuj lokaj kaj  landaj esperantistaj societoj sur teritorio de Elbo ĝis Vladivostoko. restas nur la Čefa Estraro de AEP en Varsovio kun unu loka filio ĝuste en Vroclavo. La Ĉefan Estraron on intencis likvidi tuj post likvido de ĝia lasta filio. Nur dank' al denaska sprito de Jakub Garbar oni sukcesis prokrasti lilvidon de la filio ĝis la jaro 1955, kiam komunistaj aŭtorotatoj iom ŝnĝis sian negativan sintenon al esperantista movado

     

Czwarty okres: 1956-1989

Stopniowo zaczęły się reaktywować oddziały związku, który zmienił swą nazwę na Polski Związek Esperantystów. Powstają Oddziały w Bystrzycy Kłodzkiej, Dzierżoniowie, Jeleniej Górze, Kłodzku, Legnicy Świdnicy i Wałbrzychu.
W 1960 roku przewodniczącym Oddziału Wrocławskiego zostaje Aleksy Lasiński - redaktor Polskiego Radia, który przed wojną popularyzował esperanto w Kaliszu. W maju 1961 roku we Wrocławiu odbywa się XVI Ogólnopolski Kongres Esperantystów, w którym uczestniczy 650 osób z Polski i kilka osób z zagranicy. Był to największy kongres polskich esperantystów. W tym czasie w dolnośląskim ruchu esperanckim aktywnie działają Mikołaj Babiak, Teodor Konopka, Janina Korytowska, Aleksy Lasiński, Maria Ogorzały, Adam Pleśnar, Jan Smykalski, Jan Szurman, Tyburcjusz Tyblewski, Edward Wojtakowski, Danuta Zając. Eugeniusz Zagórowski i wielu innych oddanych działaczy.

W 1962 roku Wrocław staje się centrum młodzieżowego ruchu esperanckiego w Polsce. Tu mieści się siedziba Zarządu Głównego Polskiej Młodzieży Esperanckiej - Sekcji Młodzieżowej PZE i tu jest redagowany młodzieżowy miesięcznik “Tamen“. Ta energiczna działalność młodych esperantystów nie podoba się służbie bezpieczeństwa, która postanawia pozbawić tę grupę przywódcy, którym był Adam Pleśnar - przewodniczący ZG Polskiej Młodzieży Esperanckiej. W 1964 roku Adam Pleśnar zostaje aresztowany i na podstawie paragrafu o przechowywaniu druków szczególnie niebezpiecznych dla państwa w trudnym okresie odbudowy zostaje skazany na dwa lata więzienia. Esperancka działalność młodzieżowa we Wroclawiu stopniowo zamiera.

 

 

Kvara periodo: 1956-1989

Iom pst iom komencis reaktiviĝi malnovaj filioj de la asocio, kiu ŝanĝŝis sina nomon je Pola Esperanto-Asocio, En Malsupra Silezio fondiĝas filioj en Bystrzyca Kłodzka, Dzerżoniów, Jelenia Góra, Kłodzko, Legnica, Świdnica kaj Wałbrzych.

En 1960 prezidano de la Vroclava Filio fariĝas Aleksy Lasiński ‒ redaktoro de la Pola Radio, kiu antaŭmilite aktive popularigis Esperanton en Kalisz. En majo 1961 en Vroclavo okazis XVI Tutpollanda Esperantista Kongreso, kiun partoprenis 650 personoj el Pollando kaj kelkaj eksterlandanoj. Ĝi estis la plej granda landa kongreso de polaj esperantistoj. Tiutempe en malsuprasilezia esperantista movado aktive agis Mikołaj Babiak, Teodor Konopka, Janina Korytowska, Aleksy Lasiński, Maria Ogorzały, Adam Pleśnar, Jan Smykalski, Jan Szurman, Tyburcjusz Tyblewski, Edward Wojtakowski, Danuta Zając. Eugeniusz Zagórowski kaj multaj aliaj fervoraj agantoj.

En 1962 Vrockavo fariĝas centro de junulara esperantista movado en Pollando, Tie troviĝas sidejo de Ĉefa Estraro de la Pola Esperanto-Junularo ‒ junulara sekcio de la Pola Esperanto-Asocio kaj tie estas redaktata junulara monatrevuo „Tamen“. Tiu energia agdo de junaj esperantistoj ne plaĉis al sekureca servo, kiu decidis senigi tiun grupon de ĝia gvidanto Adam Pleśnar - prezidanto de la Pola Esperanto-Junukaro .En 1964 Adam Pleśnar estis arestita kaj surbaze de paragrafo pri posedo de presaĵoj precipe danĝeraj por ŝtato en malfacila periodo de rekonstruado, estis kondamnita je du jaroj de malliberejo. Junulara esperantista agado en Vroclavo iom post iom estingiĝas.

 

 
W 1962 roku zaczyna się okres kontaktów z esperantystami zagranicznymi, kiedy to 60 osobowa grupa śląskich esperantystów uczestniczy w imprezie esperanckiej w Budapeszcie. W 1963 roku liczna grupa uczestniczy w Światowym Kongresie Esperantystów w Sofii i młodzieżowym Kongresie w mieście Wraca (Bułgaria). Na przełomie1964 i 1965 roku w Karpaczu odbywa się międzynarodowe esperanckie seminarium młodzieżowe, w którym uczestniczy duża grupa młodzieży zagranicznej oraz młodzieży z Wrocławia. W 1965 roku w Jeleniej Górze odbywa się V Międzynarodowy Tydzień Geograficzny zorganizowany przez tamtejszy Oddział PZE wspólnie z Międzynarodowym Związkiem Geografów Esperantystów.

W seminarium w Karpaczu uczestniczył także Edward Wojtakowski ze swą narzeczoną Wandą Knobloch. Wypytywali oni uczestników z Bułgarii i Węgier jakie są możliwości przyjazdu do Polski z ich krajów. Po powrocie do Wrocławia Edward Wojtakowski przedstawił Zarządowi pomysł organizacji międzynrodowych wczasów esperankich w Sudetach, a Wanda Knobloch, która pełniła funkcję skarbnika Zarządu, zaproponowała Międzgórze, gdzie przed kilkoma laty uczestniczyła w obozie dla działaczy harcerskich.

Pierwsze wczasy odbyły się w dniach 4-17 paździenika 1965 roku, gdyż tylko taki termin już po sezonie turystycznym zaproponoała Dyrekcja FWP w Lądku-Zdroju, która administrowała ośrodkiem w Międzygórzu. Niespodziewanie dla wszystkich te pierwsze wczasy zakończyły się wielkim sukcesem. Uczstniczyło 160 osób z 8 krajów w tym duża grupa młodzieży esperanckiej z Bułgarii. Spodobało się to Dyrekcji FWP i wczasy esperackie na stałe zagościły w uroczym Międzygórzu. Wczasy organizowane przez Fundusz Wczasów Pracowniczych były wówczas chętnie dofnansowywane przez zaklady pracy, a emeryci i renciści otrzymywali raz  w roku kilkudziesięcioprocentową zniżkę. Wówczas polskim esperantystom władze przeważnie odmawiały paszportów, dlatego wczasy  w Międzygórzu były jedyną okazją do bezpośrednich kontaktów z esperantystami zagranicznymi.

  En la jaro1962 komenciĝas periodo de kontaktoj kun eksterlandaj esperantistoj, kiam 60 persona grupo de sileziaj esperantistoj partoprenis Esperanto-Kongreson en Budapeŝto. En 1963 multnombra grupo partopremis la Universalan Esperanto-Kongreson en Sofio kaj junularan TEJO-kongreson en Vraca. De 26.12.1964 ĝis 3.01.1995 okazis internacia esperantista junulara seminario, kiun partoprenis  junularo el Bulgario, Hungario, kaj Vroclavo organizata de la Pola Esperanto-Junularo. En 1965 en Jelenia Góra okazis la 5-a Internacia Geografa Semajno orgnizita de loka filio de PEA kaj Internacia Asocio de Geografoj Esperantistoj.

Seminarion en Karpacz partoprenis ankaŭ Edward Wojtakowski kun sia fianĉino Wanda Knobloch. Ili demandis partoprenantojn el Bulgario kaj Hungario pri eblecoj vojaĝi al Pollano el iliaj landoj. Reveninte Vroclavon Edward Wojtakowski prezentis al estraro ideon organizi internacian esperantistan feriadon en Sudetoj.Wanda Knobloch, kiu estis trezoristino en la estraro, proponis Międzygórze, kie antaŭ kelkaj jaroj partoprenis tendaron por skoltaj aktivuloj.

La unua feriado okazis en la tagoj 4-17 de oktobro 1965, ĉar nur tiun periodon, jam post turisma sezono, proponis al ni Direkcio de FWP en Lądek-Zdrój, kiu administris pri fericentro en Międzygórze. Neatendite por ĉiuj, tiu unua feriado ege sukcesis. Partoprenis 160 personoj el 8 landoj, en tio granda grupo de esperantista junuularo el Bulgario. Tio ekplaĉis al la direkcio de FWP kaj esperanta feriado porkonstante ekgastis en la ĉarma Międygórze. Feriadoj organizataj de la Sindikata Feria Entrepreno FWP estis volonte subvenciataj de laborentreprenoj. Emetitoj kaj pensiuloj ricevadis unufojare kelkdekprocentan rabaton. Tiutempe polaj aŭtoritatoj plejofte rifuzis doni pasportojn, tial feriado en Międzygórze estis sola okazo al senperaj kontaktoj kun eksterlandaj esperantistoj.

 

 

 
Uczestnicy I Międzynarodowych Wczasów Esperankich w Międzygórzu 4-17.09.1965
 
W latach 1965 - 1989 odbyły się 34 dwutygodnowe turnusy pod nazwą „Złota Polska Jesień“ i „Esperanto hejme“ w ośrodku wczasowym FWP w Międzygórzu. We wczasach tych uczestniczyło łącznie ponad 10 tysięcy osób z kilkudziesięciu krajów. Turnus “Esperanto hejme“ odbywał się w sierpniu i był przeznaczony dla rodziców z dziećmi. W roku 1989 w 25 jubileuszowych wczsach uczestniczyło 1500 osób (3 turnusy), Za naszym przykładem podobne wczasy zaczęli organizować esperantyści z innych krajów.
W zmienionej sytuacji ekonomicznej od roku 1990 wczasy z nauką esperanta są organizowane na mniejszą skalę w różnych miejscowościach wypoczynkowych Sudetów (Międzygórze (2003), Kudowa-Zdrój (1991), Karpacz (?), Szczawno-Zdrój (2007-2014), Duszniki-Zdrój (2015-2017) i Lądek-Zdrój (2018-2020).
  En la jaroj 1965-1989 okazis 34 feriskipoj kun la nomoj „Ora pola aŭtuno“ aŭ „Esperanto hejme“ en la feria centro de FWP en Międzygórze. Tiujn feriskipojn partoprenis sume pli ol 10 mil personoj el dekkelkaj landoj. La skipo „Esperanto hejme“ okazadis aŭguste kaj estis destinita por gepatroj kun infanoj. En 1989 la jubilan 25-an feriadon partoprenis 1500 personoj (3 feriskipoj), Imitante nin similajn feriadojn komencis organizi esperantistoj el aliaj landoj.
En ŝanĝita ekonomia situacio de 1990  feriadoj kun lernado de Esperanto estas organizataj malpliskale en diversaj ripozlokoj de Sudetoj (Międzygórze (2003), Kudowa-Zdrój (1991), Karpacz (??), Szczawno-Zdrój (2007-2014), Duszniki-Zdrój (2015-2017) kaj en Lądek-Zdrój (2018-2020).

 
     
W 1967 w klubie pojawia się 21-letni Mariusz Domaszewicz z gitarą i Janusz Pac-Pamarnacki ‒ zagorzały fan studenckiego teatru Kalambur. Przy naszym klubie zawiązuje się młodzieżowy kabaret. Edward Wojtakowski zaczyna tłumaczyć na esperanto piosenki popularnych polskich zespołów młodzieżowych. Widząc tyle piosenek w wersji esperanckiej, Mariusz Domaszewicz wystąpił z pomysłem założenia młodzieżowego esperanckiego zespołu muzycznego. Był problem z instrumentami muzycznymi i doświadczonymi muzykami. W sprawie instrumentów pomógł nam Wydział Kultury Urzędu Miejskiego i esperanccy sponsorzy, Na początku 1969 roku esperantystka Renata Wandokanty, nauczycielka szkoly muzycznej, zapoznała nas ze swymi byłymi uczniami, którzy studiowali we wrocławskiej Akademii Muzycznej. Studentom spodobał się ten pomysł, rozpoczęli naukę esperanta i pilnie ćwiczyli w naszym klubie. Zespół otrzymał nazwę „Muzilo“ i już jesienią wystąpił na spotkaniu esperantystów w niemieckim Chemnitz, uczestniczył w naszych dwutygodniowych wczasach w Międzygórzu i nagrał kilka esperanckich piosenek dla wrocławskiej rozgłośni Polskiego Radia, która wielokrotnie je prezentowała. Wiosną 1970 roku Polskie Nagrania wydały płytę zespołu Muzilo z 4 piosenkami. Byla to druga płyta z esperanckimi pisenkami wydana w Polsce (pierwszą wydano w 1969 roku).. Zespół Muzilo został wtedy zaroszony ze swym występem na Światowy Kongres Esperantystów w Wiedniu oraz do Werony, gdzie miał wystąpić z 23-letnią Gigliolą Cinquetti ‒ laureatką Festiwalu w Sanremo. Niestety członkowie zespołu nie otrzymali paszportów. Na interwencję zespołu Dyrektor Departamentu Współpracy z Zagranicą w Ministerstwie Kultury odpowiedział krótko „znajdźcie sobie innego opiekuna, jako esperantyści nigdy za granicę nie wyjedziecie“.   En 1967 en klubo aperas 21-jara Mariusz Domaszewicz kun gitaro kaj Janusz Pac-Pamarnacki - fervora fano de la studenta teatro „Kalambur“, Ĉe nia klubo fondiĝas junulara kabaredo. Tiam Edward Wojtakowski komencas esperantigi kanzonojn de popularaj polaj junularaj ensembloj. Vidante tiom multajn esperantigitajn kanzonoj, Mariusz Domaszewicz elpaŝas kun ideo orgnizi junularan esperantistan muzikan ensemblon. Estis problemo pri muzikinstrumentoj kaj spertaj muzikistoj. Pri instrumentoj helpis al ni kultura fako de la urba konsilantaro kaj esperantistaj spnsoroj. Komence de 1969 esperantistino Renata Wandokanty,  instruistino en muzika lernejo, konatigis nin kun siaj ekslernentoj, kiuj studis en la Vroclava Muzika Akademio. Al sudentoj ekplaĉis la ideo, komencis lerni Esperanton kaj diligente ekzercis en nia klubejo. La ensemblo ricevis nomon „Muzilo“ kaj jam aŭtune partoprenis esperantistan renkontiĝon en la germana Chemnitz, patoprenis nian dusemajnan feriadon en Międzygórze kaj registris kelkajn esperanlingvajn kanzonojm por la vroclava sendostacio de la Pola Radio, kiu multfoje prezentis ilin. Printempe 1970 la diskoeldonejo „Polskie Nagrania“ eldonis diskon de la ensemblo Muzilo kun 4 kanzonoj. Ĝi estis la dua disko kun esperantlingvaj kanzonojn eldonita en Pollando (unuan oni eldonis en 1959). La ensemblo Muzilo estis tiam invitita kun sia koncerto por Universala Kongreso de Espranto en Vieno kaj al Verono, kie ĝi estis kantonta kun 23-jaraĝa Gigliola Cinquetti ‒ laŭreatino de la Festivalo en Sanremo. Bedaŭrinde membroj de la ensemblo ne ricevis pasportojn. Je plendo de la ensemblo la direktoro de Departamento pri Eksterlanda Kunlaboro en Ministerio pri Kulturo respondis kurte „vi devs trovi alian protektanton, kiel esperantistoj vi neniam vojĝos eksterlanden.
 
 

Piąty okres od 1989

Po odzyskaniu przez Polskę pełnej niepodległości i przywróceniu swobód obywatelskich wydawało się działaczom dolnośląskiego ruchu esperanckiego, że rozwiną wspaniałą działalność. Niestety nikt nie przewidział trudności związanych z przechodzeniem z gospodarki centralnie sterowanej na gospodarkę wolnorynkową. Jesteśmy ruchem wolontariuszy. Wrocławscy esperantyści musieli przede wszystkim zająć się swą zmienioną sytuacją zawodową i rodzinną. Wiele osób musiało się przekwalifikować, założyć własne firmy, uczyć się zasad gospodarki rynkowej. Na działalność społeczną nie starczyło czasu. Poważnie wzrosły koszty utrzymania lokali klubowych. Doprowadziło to do rozwiązania się wszystkich oddziałów Polskiego Związku Esperantystów na Dolnym Śląsku.

W dniu 22 lutego 1992 roku powstało we Wrocławiu samodzielne stowarzyszenie p.n. Śląski Związek Esperancki, które nawiązuje do tradycji stowarzyszeń esperanckich działających na Śląsku od 1905 roku.

Obchody stulecia ruchu esperanckiego na Śląsku w 2005 roku były skromne. Esperantyści podsumowali stuletni dorobek i zastanowili się jak się odnaleźć w świecie informatyki i multimediów. Zdali sobie sprawę z tego, że w dzisiejszym zinformatyzowanym świecie nie ma miejsca na tradycyjny klub esperancki, że trzeba przystąpić do budowy klubu wirtualnego otwartego na cały region. Internet trafił już pod strzechy i naszą działalnością możemy objąć także mieszkańców wiosek i miasteczek. W Internecie można już znaleźć podręczniki, słowniki, multimedialne kursy, beletrystykę, czasopisma, programy radiowe, esperanckie grupy dyskusyjne itd.

 

Kvina periodo de 1989

Kiam Pollando rekonkeris plenan sendependecon kaj oni rericevis civitanajn rajtojn, esperantistaj aktivuloj opiniis, ke nur nun disvolvos grandiozan agadon. Bedaŭrnde neniu antaŭvidis malfacilaĵojn  lgitajn kun transiro de centre gvidata ekonomio al libera rnerkato, Ni estas movado de volontuloj. Sileziaj esperantistoj devis antaŭ ĉio okupiĝi pri sia ŝanĝita profesia kaj familia situacio. Multaj personoj devis alikvalifikiĝi, fondi prprajn firmaojn, lerni pri merkata ekonomio. Por socia agado ekmankis tempo. Multe kreskis kostoj ligitaj kun klubaj ejoj. Tio ĉi kondukis al malfondiĝo de ĉiuj filioj de la Pola Esperanto-Asocio en Malsupra Silezio.

En komunista tempo rajtis agi en Pollando nur unu tutlanda esperantista organizo kun lokaj filioj. En novaj cirkonstancoj  la de 22-an de februaro 1992 sileziaj esperantistoj fondis propran sendependan regionan organizon  kun propra statuto kaj jura personeco, kiu rilatas al tradicio de esperantistaj societoj agantaj en Silezio ekde 1905.

Solenaĵo pri centjariĝo de Esperanto-movado en Slezio (1905-2005) estis modesta. Esperantistoj pritaksis centjaran akiraĵon kaj konsideris kiel trovi sin en la erao de informadiko kaj multimedioj. Ili konsciis, ke en la nuna informadika mondo ne plu estas loko por tradicia esperantista klubo, ke oni devas ekkonstrui virtualan klubon malfermitan al tuta regiono. Interreto venis jam al urbetoj kaj vlaĝoj kaj oni povas rete kontaktiĝi kun ĉiuj silezianoj. En interreto oni jam povas trovi esperantajn lernolibrojn. vortarojn, kursojn, beletron, gazetojn, retradion, disktgrupojn, milojn da kanzonoj ktp.


 

 
Źródła • Fontoj:
1) Kroniko de la silezia Esperanto-Movado. Kompilita de E. T. Wojtakowski. [Wybrane fragmenty z prasy esperanckiej z lat 1905-1946], „Kroniko“ zeszyty 5-7, Wrocław 1998
2) Enciklopedio de Esperanto. Budapest 1933, str. 41, 136, 206, 307, 339, 357, 537, 572
3) Das Esperanto ein Kulturfaktor, Band 8, Berlin 1928, str. 118-119
4) Jarlibro de UEA. 1908-1938
5) L. Zamenhof. 1-29 Adresaroj kun 21915 nomoj.
6) Protokoły z posiedzeń Zarządu Oddziału Wrocławskiego Polskiego Związku Esperantystów.

wielojęzyczne strony oferujące użytkownikom internetu przystępne nformacje o esperancie oraz bezpłatne kursy tego języka.
http://kurso.com.br/index.php?pl
https://lernu.net/pl/esperanto
Esperanto to żywy język doskonale nadający się do międzynarodowej komunikacji z dalekimi kuzynami